فصل اول
برنامه ریزی آموزشی
تعاریفی از برنامه ریزی آموزشی
· از برنامه ریزی آموزشی تعاریف متفاوتی ارائه شده است. بعضی از برنامه ریزان معتقدند که فرایند برنامه ریزی بعد از تعیین هدفها و سیاستهای کلی نظام آموزشی آغاز می شود. چنانکه (Edgar Faure ) و همکارانش وظایف و ماموریت فعالیتهای آ.پ را در سه مرحله تعیین کردند:
1- سیاستگذاری های آپ 2- تعیین راهبردهای آپ 3- برنامه ریزی آپ
به موجب این توصیف تعیین هدفها و اولویتهای آ.پ در مراحل سیاستگذاری و انتخاب راهبردهای آ.پ مشخص می شود و کار برنامه ریز در حقیقت تدابیر و طرحهایی جهت رسیدن به هدفهایی است که قبلا مشخص شده اند اما بعضی دیگر از صاحبنظران برنامه ریزی آموزشی اعتقاد دارند که هدف راهنمای برنامه است و آنرا هدایت می کند به عبارتی دیگر هدف گیری جزء ارکان برنامه ریزی محسوب می شود چنانچه لکت (Leonard Lecth) در تعریفی جامع و کاملتر از برنامه ریزی آموزشی معتقد است برنامه ریزی آموزشی فراگردی است جهت تعیین کردن هدفهای مناسب ، تشخیص مسائل ، نیازها وامکانات و محدودیتهایی که برای رسیدن به آن هدفها وجود دارد.یا احتمالا وجود خواهند داشت و تنظیم کردن فعالیتها وبرنامه هایی که جهت رسیدن به هدفها لازم است.
· برنامه ریزی آموزشی فرایندی است هر موقع یک فعالیت آموزشی طرح ریزی می شود طی می گردد حتی موقعی که از کارشناسان خواسته می شود یک سخنرانی کوتاه یا سمینار یا کارگاه ارائه دهند بعضی از اشکال برنامه ریزی را انجام می دهند. آنها دلیل اینکه چه کار می خواهند انجام دهند و فراگیران چه چیزی را باید بدست آورند را روشن می کنند و حتی زمان و مکان موردنظر را مشخص می کنند.
فواید برنامه ریزی آموزشی
از جمله فواید برنامه ریزی آموزشی می توان به موارد زیر اشاره نمود :
1)داشتن طرح و برنامه در دستگاههای آموزش و پرورش سبب می شود که فعالیتهای تکرار و کم ثمر و یا بی ثمرکاهش یابد و در نتیجه به زمان و هزینه ی کمتر اهداف هر برنامه سریعتر و صحیح تر کاهش یابد.
2) برنامه ریزی در سازمانهای آموزش و پرورش سبب می شود که هر یک از عملیات های مورد نیاز در سازمان پیش بینی گردد و بر اهداف سازمان متمرکز شود.
3)برنامه آموزشی سبب خواهد شد که از استعدادها و مهارتهای افراد و از منابع متعدد فیزیکی و مالی به بهترین شیوه استفاده گردد و از این طریق ضایعات انسانی و خسارتهای مالی به حداقل برشد و تحقق اهداف آموزشی در سطح ملی ، منطقه ای و مدارس ممکن گردد.
4) برنامه ریزی آموزشی به افراد مختلف و به ویژه مدیران جهت می دهد و تلاشهای آنان را بر اهداف سازمان متمرکز می سازد و هماهنگی و همکاری جنبی بیشتری ایجاد می گردد و نهایتا تحقق هدفهای سازمانی به شکل مناسبتری صورت می پذیرد.
5)با توجه به اینکه تحقیقات مختلف نشان داده اند که بین آموزش و پرورش و توسعه اقتصادی همبستگی مثبت وجود دارد. سرمایه گذاری در آموزش و پرورش و تهیه و اجرای طرحهای مختلف عامل موثری در توازن و تعادل بین نیروهای انسانی تربیت شده و نیاز بخشهای مختلف صنعتی ، کشاورزی و خدماتی بوده و موجبی برای جلوگیری از بیکاریو ضایعات مالی ، انسانی و اختلالات رفتاری به شمار می آید
روند تهیه برنامه آموزشی
تهیه برنامه آموزشی طی 2 مرحله صورت می گیرد:
1- مرحله فعالیتهای پیش از تدوین برنامه 2- مرحله فعالیتهای تدوین برنامه
الف: مرحله فعالیتهای پیش از تدوین برنامه
در این مرحله برنامه ریزان اطلاعات و داده های لازم را گردآوری و بر اساس اطلاعات بدست آمده نقاط قوت و ضعف نظام آموزشی موجود را تشخیص می دهند. در این مرحله بهنگام گردآوری اطلاعات برنامه ریزان درباره ابعاد مختلف نظام آموزشی آگاهیهای لازم را کسب می نمایند.
ب: مرحله فعالیتهای تدوین برنامه
پس از آنکه برنامه ریزان آموزشی به کمک آمار و اطلاعات و استفاده از شاخص ها و معیارهای ارزشیابی تصویر روشنی از وضع موجود نظام آموزش و پرورش ترسیم کردند باید برای تهیه برنامه توسعه و گذر از وضع موجود و رسیدن به وضع مطلوب فعالیتهای تدوین برنامه را آغاز کنند.
فعالیتهای تدوین برنامه فرایندی پیچیده و طولانی و شامل مراحل مختلفی می باشند .که مهمترین این مراحل به شرح ذیل می باشند:
1- انتخاب اهداف 2- انتخاب خط مشی ها 3 - سیاست های آموزشی 4- تشخیص نیازهاوتعیین اولویتها 5-تهیه برنامه عمل 6- اجرا، نظارت ، ارزیابی و تعدیل برنامه
انواع برنامه ریزی آموزشی از نظر دامنه زمان
برنامه ها را بر مبنای دامنه نیز به سه دسته طبقه بندی می کنند به عبارتی از این لحاظ سه نوع برنامه قابل تشخیص است. برنامه های کوتاه مدت، برنامه های میان مدت، برنامه های دراز مدت
برنامه های کوتاه مدت: این گونه برنامه ها معمولا برای زمان کوتاهی از 6 ماه تا حداکثر 5 سال طراحی می شود. برنامه ریزی کوتاه مدت را برای هدایت عملیات جاری برنامه ریزی می کنند.
برنامه های میان مدت: این برنامه ها معمولا جهت 5 الی 10 سال طرح ریزی می شوندو برای تداوم و استمرار عملیات برنامه ها کاربری دارند.
برنامه های دراز مدت: معمولا آینده ای از 10 الی 25 سال بیشتر را در بر می گیرد. این برنامه ها در صدد رشد و توسعه فعالیت سازمان و بقای آن هستند.
بنابر گزارش یونسکو در سال 1970 میلادی حدود 65 درصد کشورها دارای برنامه ریزی آموزشی 5 ساله بوده اند ولی در سایر کشورها این میزان متفاوت بوده است بطوریکه از 2 الی 20 سال دامنه داشته است.
انواع برنامه ریزی آموزشی از نظر دامنه عمل:
برنامه ریزی از نظر دامنه عمل می توان در سطوح گوناگونی از جمله سطح موسسه ای، خُرد، میانه و کلان اقدام به برنامه ریزی نمود. از دیدگاه کارشناسان سازمان علمی و فرهنگی یونسکو در برنامه ریزی موسسه ای یک دبستان یا دبیرستان و یا دانشکده واحد برنامه ریزی را تشکیل می دهد و در برنامه ریزی می تواند آموزش و پرورش در یک منطقه، چند بخش یا چند روستا باشد. در برنامه ریزی میانه حوزه برنامه ریزی می تواند آموزش و پرورش در سطح استان را شامل شود. و نهایتأ در برنامه ریزی کلان قلمرو برنامه ریزی می تواند در سطح کشور باشد.
فصل دوم
برنامه ریزی فرهنگی
1- تلاش آگاهانه برای تغییر نگرش ها، اعتقادات، آداب و رسوم، ارزش ها و هنجارهای نسبتأ پایدار و بادوام جامعه، مطابق خواست و الگوی ذهنی برنامه ریز.
2- مداخلات هدفمند و آگاهانه انسانی در سیر حوادث و فرآیندهاست که نتیجه آن ممکن است موفقیت آمیز باشد یا نباشد یا کم و بیش موفقیت آمیز باشد و یا اصلأ موفقیت آمیز نباشد.
انواع یا گونه های مختلف برنامه ریزی فرهنگی
1)برنامه ریزی آرمان گرایانه:
از لحاظ روش شناختی، این نوع برنامه ریزی اهداف بزرگ و بلند مدت را مورد توجه قرار می دهد و به لحاظ برخورد اجتماعی - سیاسی، تکنوکراتیک است به طوری که تمرکز شدید قدرت را مد نظر قرار می دهد.
2)برنامه ریزی واقع بینانه:
فرض اصلی این برنامه ریزی بر این واقعیت مبتنی است که تنوع بی پایانی از نیازها در برابر محدودیت وسایل قرار دارد. الگوی روش شناسی این نوع برنامه ریزی از به کار گرفتن حداکثر بازدهی از منابع محدود ناشی می شود. برخورد سیاسی – اجتماعی این نوع برنامه ریزی، مبتنی بر تجربه است و بر اساس شبکه ها و ساخت های موجود که دردسترس هستند، شکل می گیرد.
3) برنامه ریزی راهبردی (استراتژیک) :
مشخص کردن حدود و نحوه ی دخالت بخش های عمومی در برنامه ریزی، فرض اصلی این نوع برنامه ریزی است و به مدیریتی بستگی دارد که برنامه را طراحی می کند . میدان عمل این برنامه ریزی گزینشی است . در برنامه ریزی استراتژیک ، انتخاب ها براساس مطالعه و بررسی است، برخورد سیاسی اجتماعی این نوع برنامه ریزی معطوف به قدرت است.
4) برنامه ریزی توسعه گرا (دموکراتیک) :
این نوع برنامه ریزی نیازهای اصلی مردم را مورد توجه قرار می دهد و با مطالعه و شناخت نیازهای مردم، برنامه مورد نظر به لحاظ قدرت، شیوه ی تحقق اهداف، ابزار و وسایل مورد نیاز، به داوری افکار عمومی نهاده می شود. برخورد سیاسی – اجتماعی این روش براساس مشاوره و سازگاری جمعی است.
انواع برنامه ریزی فرهنگی بر اساس میزان فراگیری و پیوستگی
برنامه ریزی گسسته : به نوعی خاص از برنامه ریزی فرهنگی اطلاق می شود که حاصل تلاش برنامه ریزان در هر حوزه به طور مستقل و جداگانه است لذا بین بخش های مختلف، هیچ نوع ارتباط و همبستگی ارگانیکی(اندام واری) به چشم نمی خورد.
برنامه ریز پیوسته: برنامه ریز با مد نظر قرار دادن الگویی کلی و نظمی اندام واره ، نسبت به برنامه ریزی مبادرت می کند که در نتیجه، حاصل کار، مجموعه ای همبسته از سلسله ی معضل بندی شده تصمیمات و اقدامات خواهد بود.
مدل های برنامه ریزی فرهنگی
دیدگاه متداول برنامه ریزی، دیدگاه خردگرا یا تأملی است : این دیدگاه متکی بر نظرات کارشناسی و تخصصی برای وضعیت بهینه و راه های رسیدن به آن، با لحاظ منافع و عقاید است از میان گزینه های عملی موجود، یکی را بر اساس عقل برمی گزینیم و بدان عمل کنیم. از این دیدگاه هنوز در هنوز در برنامه ریزی استفاده می شود.
دیدگاه برنامه ریزی هماهنگ ساز است : این دیدگاه نیز رویکردی ارتباطی دارد و برنامه ریزی را فعالیتیبرای ایجاد هماهنگی می داند. با این تفاوت که هماهنگی میان سازمانن ها مطرح است نه میان افراد؛ چرا که سازمان ها ، واحدهای ناهمگون و متشکل از اجزای متنوع اند. این هماهنگی از طریق طراحی چارچوب های تشکیلاتی و شیوه های اجرایی امکان پذیر می شود.
مراحل برنامه ریزی فرهنگی
موفقیت در برنامه ریزی فرهنگی، مستلزم مراحلی است که در پی به آن اشاره می شود:
1)تجزیه و تحلیل گذشته ی پدیده فرهنگی (پدیده ای که می خواهیم برای آن برنامه را طراحی کنیم)
2) طراحی ، تدوین و ترسیم دقیق اهداف فرهنگی.
3)بررسی علمی نیازها و نگرش های اجتماعی فرهنگی گروه مخاطب و شناسایی مناسبات حاکم بر آنها به منظور دستیابی به اولویت نیازها.
4)شناسایی قابلیت ها، امکانات و توانمندی های ممکن در ابعاد نرم افزاری و سخت افزاری.
5)شناسایی موانع، مشکلات و محدودیت ها جهت اجرای برنامه درابعاد نرم افزاری و سخت افزاری .
6)طراحی برنامه ها با توجه به اهداف ، سنجش نیازها، قابلیت ها، و محدودیت ها.
7)ابلاغ برنامه به مجریان.
8) نظارت، ارزشیابی، رفع موانع احتمالی و درصورت نیاز تجدیدنظر در برنامه و طراحی برنامه عملیاتی.
نتیجه گیری و مقایسه تفاوت برنامه ریزی آموزشی و برنامه ریزی فرهنگی
در تفاوت کلی برنامه ریزی آموزشی تلاش آگاهانه برنامه ریزان در جهت تغییر و تحولات مطلوب و ارتقاء در سطح نظام آموزشی کشور است این نظام تعلیم و تربیت و مواد و مباحث علمی و درسی را در نظام آموزش و پرورش را تشکیل می دهد.
برنامه ریزی فرهنگی تلاش و تغییر و تحول مطلوب برنامه ریزان در مسائل اعتقادی، ارزشها، هنجارها، باورها، نگرش ها و آداب و رسومی است که مجموع این عوامل فرهنگ جامعه ای را شکل می دهد.
در نتیجه این دو نظام آموزشی و فرهنگی لازم و ملزوم یکدیگرند و نمی توان آن دو را از هم تفکیک کرد. برنامه ریزی آموزشی برای غنای فرهنگی و اعتلای کیفیت زندگی لازم و امری حیاتی در رشد و تداوم و توسعه کشور است و در واقع هردو همدیگر را تکامل می بخشند.
منابع:
n اینترنت- ویکی پدیا:
1- برنامه ریزی آموزشی- نویسنده: سید قربان حسینی
2- آشنایی با برنامه ریزی فرهنگی- مولف: محمد سهیلی.
تهیه کنندگان: زهرا ارفع و زهره قربانی
